شاهرود- عروسک هنرنمایشی کهن «اسب چوبی» یادآور حمله مغولان به ایران‌زمین است که امروزه در کورس فراموشی زندگی ماشینی و در محاصره مشکلات فراوان به خط پایان حیات خود نزدیک می‌شود.

گروه استان‌ها - محمدحسین عابدی: استان سمنان دارای هنرهای دستی و سنتی متنوعی است که بافته‌های داری مثل‌ گلیم و جاجیم، حوله بافی، چادرشب بافی، رومیزی، تراش ظروف سنگی، صنایع چوب، سنگ دوزی، پتینه دوزی، نقاشی روی شیشه‌، قلم‌زنی روی مس، نقاشی لاکی، سراجی سنتی، عروسک محلی، نمدمالی، زیور‌آلات سنتی و ... برخی از این هنرها است.

سفال و سرامیک از دیگر هنرهایی است که در شهرستان‌های مختلف استان ازجمله شهرستان شاهرود قدمت دارد، صنایع‌دستی که همواره در زمره سوغات پرفروش این استان قرار داشته است.

یکی از قدیمی‌ترین صنایع‌دستی در سمنان، سفالگری است. یکی از ویژگی‌های خوب سفال فاسد نشدن آن بعد از گذشت قرن‌هاست و این ویژگی سبب شده تا پیشینه معتبری برای سفالگری در سمنان اثبات شود. 

از دلایل دیگر رونق سفالگری در این شهر، خاک مرغوب و اقلیم کویری این استان است. در بین کارگاه‌ها، سفالگری قان بیگی شاهرود از همه بنام‌تر است. 

نام هنر: سفال

قدمت: ساخت اشیاء سفالی در سمنان به مدت ها پیش باز می گردد و باستان شناسان و محققان این موضوع را با کشف کوزه های سفالی در اطراف شهر دامغان (از شهرهای استان سمنان) کشف کردند

شهر زادگاه هنر: دامغان و شاهرود

معرفی کوتاه هنر: سُفالگری ساختن ظروف با گل است و به ظرف ساخته شده از این طریق سفال می‌گویند.

بیشترین کاربری: ساخت ظروف مختلف سفالی

هنرمندان به نام این عرصه: محمد مهدی قان بیگی، منیر قان بیگی

وضعیت فعلی این هنر در استان: با وجود مشکلات بسیار، هنوز هم برخی کارگاه های سفالگری سمنان پابرجاست.

علل رکود و مهم‌ترین چالش‌های پیش روی احیا: به دلایل مختلف ازجمله احساس بی‌نیازی به تولیدات این حوزه در کنار ظهور صنایع ماشینی و ضعف بازاریابی و وجود برخی انتظارات غیرواقع‌بینانه گردش مالی خوبی ندارد.

ارائه راهکارهای حفظ و احیاء: معرفی و ارائه آموزش‌های تخصصی، بازاریابی، تولید محصولات متناسب با نیازهای روز

«اسب چوبی» عروسک قدیمی نمایشی در سمنان

نمایش اسب چوبی قدمت بسیار زیادی دارد بسیاری همچون آقا گل پنق، مورخ گلستانی قدمت آن را مربوط به یک‌صد سال پس از حمله مغولان می‌دانند و برخی دیگر قدمت آن دوران رواج نمایش‌های بومی محلی در زمان قاجار می‌پندارند.

ریشه‌های این هنر بومی، ملی به دیار خراسان بازمی‌گردد اما ردپای این اثر فولکلوریک در استان سمنان نیز به چشم می‌خورد؛ امروز اسب چوبی دیار قومس برخلاف اسب‌های دیار سربداران که راست‌قامت و استوارند، دل‌ودماغی برای گردش در کوچه راه‌های فرهنگ بومی استان سمنان ندارد.

سال‌هاست که هنرمندان خراسانی، سوار بر اسب چوبی‌شان صحنه همایش‌های متعدد منطقه‌ای، کشوری، فیلم فجر و حتی آلمان و روسیه را فتح کرده‌اند اما «نادعلی نادعلی»، تنها بازمانده این هنرنمایشی در استان سمنان، با یک دنیا شوق در اندیشه ربع ساعت اجرا در خلال همایش‌های گردشگری فرهنگ بومی آن‌هم در محوطه بیرون محل برگزاری است و تنها چیزی که او را همچنان بر پشت اسب چوبی‌اش دوخته، همین عشق به ایران و فرهنگ ایران‌زمین است.

نام هنر： اسب چوبی

قدمت： ۴۰۰ سال در استان سمنان

زادگاه： خراسان

معرفی： نمایش بومی با پوشیدن لباسی شبیه اسب

کاربرد： نوروز و جشن ها

هنرمند سرشناس： مسلم خراسانی

هنرمند بازمانده： نادعلی نادعلی

وضعیت فعلی این هنر در استان: در حال فراموشی

علل رکود و مهم‌ترین چالش‌های پیش روی احیا： گرایش نداشتن نسل جوان

ارائه راهکارهای حفظ و احیاء: برگزاری دوره های آموزشی و معرفی

اسب چوبی، نماد ایستادگی و مقاومت

نمایش اسب چوبی، هنری نمایشی و از دسته نمایش‌های بومی محلی است که توسط شخصی ملبس به اسبی چوبی با تزئینات ویژه و خاص خود همچنین با گریمی مضحک است که نمادی از حمله مغولان به دیار پارس را روایت می‌کند.

کارشناس میراث معنوی و گردشگری سمنان درباره اسب چوبی، گفت: اسب چوبی را برخی در زمره نمایش‌های ویژه ایام جشن و سرور می‌دانند اما پشت این لباس چوبی دنیایی سخن نهفته است چراکه از زمان‌های دور سخن می‌گوید، آن‌وقتی که سوار مغول برای شکار و تفرج در دشت‌های خراسان و قومس و خسته از کشتار و غارت، می تازد، راه خود را گم‌کرده و در سر راه به چوپانی ساده‌دل برمی‌خورد شبان ایرانی نیز با پرسمان و گفتگو، آن‌قدر در برابر این سردار مغول ایستادگی می‌کند که درنهایت او را با ضربه چوبی نقش بر زمین می‌کند.

محمدعلی کارجو ادامه می‌دهد: حرکات اسب چوبی در کنار شبان ایرانی نمادی از روابط ایرانیان و مغولان است و از زمانی سخن می‌گوید که مغولان از موضع تحکم با ایرانیان سخن می‌گفتند اسب چوبی نمایشی است که به زیبایی این روایت را به نمایش می‌کشد و درنهایت این ایستادگی ایرانیان است که سوار اسب چوبی را از عرش به فرش می‌اندازد.

اسب چوبی چگونه ساخته می‌شود

تنها بازمانده سواران اسب چوبی در استان سمنان درباره نحوه ساخت اسب چوبی، می‌گوید: اسب چوبی از دو بخش عمده شامل تنه(بدن اسب) و قطعه سر تشکیل می‌شود که توسط کمربندی تسمه‌ای به هم متصل می‌شوند و درنهایت بر دوش سوارکار قرار می‌گیرند.

نادعلی نادعلی درباره نحوه ساخت این اسب چوبی، توضیح می‌دهد: بدن اسب چوبی از اسکلتی شامل چهارچوب موازی به‌صورت دو چوب سمت راست و دو چوب سمت چپ تشکیل می‌شود که انتهای دو سمت آن به‌وسیله دایره‌ای چوبی شبیه بدنه چوبی الک یا غربیل متصل می‌شوند.

وی ادامه می‌دهد: اسب چوبی چندان سنگین نیست شامل چهارچوب و دوبدنه دایره‌ای شکل است. اما ساخت سر این اسب، کمی دشوار به نظر می‌رسد چراکه چوب، خمیرکاغذ، تکه‌ای چرم و پارچه باید دست‌به‌دست هم دهند تا درنهایت سر اسب چوبی، شکل گیرد و درنهایت با تسمه‌ای محکم به بدنه متصل شود.

پارچه به رنگ‌های مختلف شامل قرمز و سبز بخش عمده اسب چوبی هستند که بدن اسب چوبی را دربرمی گیرد و درنهایت دم‌اسب چوبی است که باید از فلزی قابل ارتجاع ساخته شود همچنین باید گفت، مراحل ساخت یک اسب چوبی، بالغ‌بر ده روز زمان می‌برد و هزینه‌ای بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ هزار تومان را نیز در بر خواهد داشت.

اسب چوبی درخطر انقراض است

رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان شاهرود درباره ثبت اسب چوبی در آثار ملی، گفت: این اثر با شماره یک آثار معنوی از سوی میراث فرهنگی خراسان به ثبت رسیده و درباره استان سمنان نیز باید گفت، اسب چوبی فعلاً، دارای ردیف ثبت آثار معنوی است.

حمیدرضا حسنی درباره این هنر، توضیح داد: اسب چوبی در زمره آثار هنری نمایشی بومی محلی است که میراث فرهنگی شهرستان شاهرود همواره از آن در آئین و همایش‌های گردشگری، جشنواره‌ها و گردهمایی‌ها استفاده می‌کند تا هم در راستای اشاعه و شناساندن آن اقدامی صورت بپذیرد و هم تنها هنرمند این عرصه نمایشی موردحمایت قرار گیرد.

کارشناس میراث معنوی نیز با اشاره به انقراض این هنر در استان سمنان، گفت: امروز، اسب چوبی در استان سمنان تنها یک سوار دارد و درصورتی‌که این سوار از اسبش پیاده شود شاهد انقراض این هنر بومی هستیم.

محمدعلی کارجو درباره علت بی‌توجهی جوانان به هنرهای کهن، توضیح داد: امروز به دلیل مسائل اقتصادی و یا تغییر در سبک زندگی دیگر اثری از هنرهای نمایشی کهن مانند شب خوانی و اسب چوبی نیست از سوی دیگر بسیاری از این هنرهای بومی برای دنیای امروزی جوانانمان جذابیتی ندارند که دراین‌بین متأسفانه باید شاهد درهم‌پیچیده شدن طومار اسب چوبی بعد از ۴۰۰ سال باشیم لذا اگر امروز بتوانیم در راستای ترویج فرهنگ‌های بومی محلی همایش‌ها و برنامه‌های ویژه‌ای برگزار کنیم شاید بتوانیم در گسترش آئین‌های بومی محلی در بین جوانان موفق عمل کنیم.

قامت اسب چوبی به موانع نمی‌رسد 

اسب چوبی در مسیر حرکت خود با موانعی روبرو است که نه توان پریدن از آن‌ها را دارد و نه قامت پرش از آن‌ها را دارد مسائل مختلف اقتصادی، فرهنگی و معنوی که امروز بر سر راه اسب چوبی صف‌کشیده‌اند متأسفانه متعدد هستند.

تک‌سوار اسب چوبی در استان سمنان با اشاره به مشکلات این هنر، گفت: در وهله اول ازلحاظ فرهنگی باید گفت این هنر بومی محلی ازیادرفته است چراکه در زندگی ماشینی این روزها، دیگر جایی برای شب خوانی، نمایش روحوضی، اسب چوبی و سرکویری خوانی ندارد و دراین‌بین هنرمندان این عرصه هرچه توان دارند در طبق اخلاص می‌گذارند اما زورشان به پیشرفت جوامع نمی‌رسد.

نادعلی نادعلی ادامه می‌دهد: بحث بعد، موضوع اقتصادی و معیشتی هنرمندان است بنده ۶۰ سال از ۷۲ سال عمر خود را بر پشت اسب چوبی گذراندم و همواره علاوه بر اجرای نمایش اسب چوبی، توسط شبی خوانی و تعزیه‌خوانی ارتزاق کرده‌ام، اما برای گذران و معیشت زندگی‌ام مجبور به اجرای برنامه در مراسم عروسی، شادی، نامزدی و ... نیز شده‌ام.

وی همچنین می‌گوید: همین اجبار به اجرای برنامه در آئین‌های ویژه‌ای مانند مراسم عروسی باعث شده است که نگاه مطرب گونه به نمایش اسب چوبی داشته باشند و این نگاه مطربی باعث شده است حمایت بسیاری از مسئولان را نداشته باشیم درصورتی‌که در پس این اسب چوبی، فلسفه‌ای زیبا از مقاومت ایرانیان نهفته است.

حفظ اسب چوبی نیازمند حمایت مسئولان است

هنرمند شاهرودی نمایش اسب چوبی درباره لزوم حمایت مسئولان از این هنر، می‌گوید: مسئولان اگر به فکر حمایت از اسب چوبی نباشند، روزی فرامی‌رسد که تنها در کتاب‌ها و خاطرات باید به دنبال یادی از اسب چوبی گشت متأسفانه باوجود حمایت‌های میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان شاهرود، سایر نهادهای نه‌تنها حمایتی از این هنر نمی‌کنند، بلکه به مشکلات ما دامن هم می‌زنند.

نادعلی درباره آینده این هنر، معتقد است: پسرم بعد از من قطعاً این هنر را پی خواهد گرفت اما او هم مانند همه جوانان دیگر، اگر ازلحاظ مالی و معنوی موردحمایت قرار نگیرد قطعاً این پیشه را رها می‌کند چراکه حق طبیعی اوست که بدون دغدغه اقتصادی زندگی کند.

وی درباره مشکلات این هنر، می‌افزاید: مسئولان فرهنگ و ارشاد اسلامی اصلاً این نمایش را هنر محسوب نمی‌کنند و امروز پس از ۶۰ سال سوارکاری بر پشت اسب چوبی هنوز بیمه درمانی نیستم لذا زمانی با هزینه شخصی خود حق بیمه درمانی، آن‌هم از پیشه جوشکاری درب و پنجره ساختمان، واریز می‌کردم که آن‌هم به دلیلی گرانی متوقف شد و امروز تنها بیمه درمانی‌ام خدای بالای سرم است.

اسب چوبی فراموش نخواهد شد

کارشناس میراث معنوی و گردشگری در پاسخ به این سؤال که آیا اسب چوبی استان سمنان درنهایت فراموش خواهد شد یا خیر، گفت: به نظر بنده فراموش نخواهد شد چراکه امروز فرزند آقای نادعلی این پیشه را دنبال می‌کند اما درهرحال آموزش این هنر وظیفه انجمن هنرهای نمایشی ارشاد اسلامی است.

کارجو بیان داشت: اگر بخواهیم بدون آموزش و پیگیری اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی به ترویج هنرهای بومی بپردازیم قطعاً موفق نخواهیم بود.

وی افزود: این هنر موردحمایت اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان شاهرود است و مسئولان این نهاد، هنرمندان اسب چوبی را همواره در آئین‌ها و مناسبت‌های شهری و استانی دعوت می‌کنند تا به‌نوعی حمایت این عزیزان را به‌نوبه خود انجام داده باشند اما باید پذیرفت که این مقوله کافی نیست.

درنهایت باید به انتظار نشست و دید که در جدال اسب چوبی و موانعی به نام مشکلات، کدام‌یک پیروز می‌شوند اما در شرایط کنونی، اسب چوبی نادعلی در استان سمنان، نرم نرمک به سمت خط پایان خود نزدیک می‌شود.