مقدمه ای کوتاه بر مسیر شعر انقلاب

رسول گلپایگانی1

شعر انقلاب اسلامی ایران، شعری پویا ، زنده و البته آرمان گرا است. شعر انقلاب، در پی ویرانی تفکرات و تصورات غیر انقلابی، و پی ریزی مسیری رو به تعالی و اوج برای انسان است. درست همانند خود انقلاب که در پی ویرانی و از نو ساختن است . «شعر در عصر انقلاب اسلامی فارغ از هیاهوهای روشن فکر مآبانه، که البته بیشتر به سازش با طاغوت ختم می شد. جایگاه حقیقی خود را در میان عامه ی مردم به دست آورده است. شاعران انقلاب فرزندان زمانه ی خویش هستند و از میان همین پابرهنه ها برخاسته اند. دردها و آلام اجتماع خویش را با تمام وجود حس می کنند و می کوشند تا با سخن خود محرمی باشند بر اسرار مردم و مرهمی بر دردهای ایشان».2  شاعران انقلاب اسلامی، آنان که پیش از به ثمر رسیدن انقلاب، همواره در پی ایجاد آن بوده اند، طبعاَ زبان و بیان  خاص خودشان را  پس از انقلاب هم ادامه داده اند. شاعرانی هم که آغاز شاعری شان، همراه با شروع انقلاب، به ثمر نشستن انقلاب بوده، در آغاز تا حدود زیادی تحت تأثیر زبان و بیان شاعران پیشکسوت انقلابی هستند. در این مقطع به راحتی نمی شود بین شعر شاعران سالمند و شاعران میانسال و جوان، فرق جدی قائل شد. تندی و تیزی ای که در شعر شاعران جوان، در سالهای آغازین پس از انقلاب بیشتر به چشم می خورد.

اما پس از چندی همچنان که انقلاب، شتابناک به پیش می آید، شاعران انقلاب، به خصوص شاعران جوان که مستعد تر از دیگران در پذیرفتن حرفهای تازه و نوجوییهای جسورانه، نگاه شاعرانه تری پیدا می کنند و از شعر صریح، معنا گرا و شعار گونه دور می شوند؛ و همچنان که زمان  به پیش می رود، ذهن و زبانی تازه تر می یابند. کم کم می توان صدا های مشخصی را در بین این گروه از شاعران انقلاب، تشخیص داد. کسانی چون "سید حسن حسینی" ، "قیصر امین پور"،  "نصرالله مردانی"، "عبدالجبار کاکایی" و بسیاری دیگر، که شعرشان از نظر زبان و شعریت از شعر شاعران پیشکسوت، کسانی همچون"سبزواری"، "علی معلم" ، "مشفق کاشانی" ،"گرمارودی"، "مهرداد اوستا" و دیگران کاملأ جدا و متفاوت و قابل دسته بندی است. حتی شعرای نسل تازه ی انقلاب، به سمت قالب های جدید شعری هم رفتند و کسی چون سید حسن حسینی در قالب شعر سپید به موفقیت های با ارزشی هم دست یافت. اما هنوز در بین شاعرانی چون، "قزوه" و دیگران نیز، رگه هایی از محتوا گرایی مفرط که شعر را به حیطه ی شعار نزدیکی می کند؛ قابل جست و جو بود. که هر چه از سالهای اول انقلاب دور می شویم؛ این توجه بیش از اندازه به محتوا کم رنگ تر می شود و به اصل شعر  که همان ذهن و زبانی شاعرانه است؛ نزدیک می شویم.

می توان گفت دوران پختگی شعر انقلاب از همین جا آغاز می شود. در این دوره، شعر بدون اینکه توجهش را نسبت به جامعه کمرنگ کند؛ از دغدغه های صرفأ انقلابی دور می شود، و می کوشد آرمانهای انقلابی و ارزشمند را به گونه ای هنرمندانه تر،  چند وجهی، کلی و فراگیر در قالب شعر بیان کند؛ تا تعادلی میان جوهر شعر و معانی ارزشمند در آثار پدید آمده برقرار شود. نکته ی مهم اینکه نمی توان از شعر انقلاب سخن به میان آورد و از کنار بخش اعظم آن، یعنی «شعر جنگ و پایداری» گذشت.

شعر انقلاب در کشور ما از همان سالهای اول با پدیده ی دفاع مقدس  و حماسه ای که مردم غیور و مسلمان در دفاع از میهن اسلامی آفریدند، گره خورد؛ گره ای آنچنان محکم که تمییز آن دو را از هم مشکل می نماید.

امروز به راحتی نمی توان گفت که شعر انقلاب کدام و شعر پایداری کدام است. شاید درست تر آن باشد که هر دو را  در ذیل "شعر متعهد" قرار دهیم. در این میان کسانی اعتقاد دارند شعر انقلاب با ویژگی ها و شرایط خاصش مسیر بهتری را طی نموده است و دیگرانی هم هستند که نظر دیگری دارند. «باید معترف بود که شعرهایی که برای انقلاب اسلامی سروده شده است، با وجود تعداد بسیار، نه از لحاظ کیفیت با شعرهای سالهای بعد(مثلاً شعرهای جنگ) برابری می کند و نه می تواند برای تصویر و ترسیم ابعاد و جوانب وسیع انقلاب بسنده باشد». 3

پاره ای هنوز شعر انقلاب را شعری می دانند که مثلأ قافیه و ردیف آن انقلابی باشد؛ یعنی در قافیه و ردیف، کلماتی همچون: "پیروزی"، "انقلاب"، "مرگ بر... " باشد؛ اما اگر از شعر متعهد تعریفی درست داشته باشیم، جواب این سؤال،  به شهادت دفاتر فراوان شاعران معاصر، منفی است.

شعر متعهد شعری است که به آدمی ، اخلاق و آرمانها وفادار است؛ نظریه ی ادبیات متعهد از آن ژان پل سارتر است. او به خصوص در کتاب "ادبیات چیست" به صورت مفصل به این موضوع پرداخته است. هرچند به دلایلی (که در این مقال جای پرداختن به آن نیست) سارتر ادبیات متعهد را در رمان جستجو می کرد، ولی در ایران به دلیل اهمیتر بیشتر شعر به نسبت نثر، تعهد وارد دنیای شعرا هم شده است. سارتر تعهد هنرمند را در مسائل اجتماعی بیان می کند: «نویسنده ی متعهد آن رویای ناممکن را از سر بیرون کرده است که نقش بی طرفانه و فارغانه ای از جامعه و از وضع بشری ترسیم کند. وظیفه ی نویسنده است که کاری کند تا هیچ کس نتواند از جهان بی اطلاع بماند و هیچ کس نتواند خود را از آن مبرّا بداند». 4 اما در ایران شعرا نسبت به مسائل اخلاقی و مذهبی نیز نگاه ویژه ای داشته و دارند.

شعر انقلاب با قوت و ضعف هایی چند، هنوز به مسیر خود ادامه می دهد و نسل جوانتر به جمع شعرای پیشکسوت وارد شده اند؛ نسلی با دغدغه هایی جدید، نگاهی متفاوت،  با دنیایی از اطلاعات و کوهی از استعداد. نسلی قالب گریز که می خواهد خودش ببیند و بشناسد و بیافریند.

1- کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی، مسئول دفتر فرهنگ و مطالعات پایداری و آموزش و پژوهش حوزه هنری استان سمنان

2 - بر دامن سکوت، سعید خومحمدی خیرآبادی، با همکاری مجتبی جوادی نیا، انتشارات سوره مهر، ص 8

 3 - ده شاعر انقلاب، محمد کاظم کاظمی، انتشارات سوره مهر، ص 21

 4 - ادبیات چیست، ژان پل سارتر، ترجمه ابوالحسن نجفی و مصطفی رحیمی، انتشارات نیلوفر، ص 84